Λύντια Πετροπούλου, ιστορικός τέχνης, εικαστική εκπαιδευτικός, εκπαιδεύτρια ενσυνειδητότητας

Λύντια Πετροπούλου, απόφοιτη 1980, Β΄ Αρσάκειο-Τοσίτσειο Λύκειο Εκάλης, ιστορικός τέχνης, εικαστική εκπαιδευτικός, εκπαιδεύτρια ενσυνειδητότητας. Σχεδιάζει και υλοποιεί εκπαιδευτικά και εικαστικά εργαστήρια για παιδιά και ενήλικες σε σχολεία, μουσεία, βιβλιοθήκες, ιδρύματα, ευπαθείς κοινωνικά ομάδες. Είναι εξωτερική συνεργάτης του εκπαιδευτικού τμήματος του Μουσείου Ελληνικής Παιδικής Τέχνης και του Μουσείου Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Ιδρύτρια του project: Εικαστικά διαδικτυακά εργαστήρια σε σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που εδρεύουν σε απομακρυσμένες περιοχές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας, το οποίο σχεδίασε και υλοποιεί εθελοντικά από το 2019. Δημιουργός του εργαστηρίου Τέχνη και Ενσυνειδητότητα, το οποίο υλοποιεί στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή με τίτλο Mindfulness στο Μουσείο.Μέλος του ΙCOM, INSEA, IMMA.

Αγαπητή κ. Πετροπούλου, σας καλωσορίζουμε στον κύκλο των αποφοίτων των Αρσακείων Σχολείων. Από ποιο σχολείο αποφοιτήσατε;

Είμαι απόφοιτη του Β΄ Αρσακείου-Τοσιτσείου Λυκείου Εκάλης, στο οποίο φοίτησα από την Β΄ γυμνασίου. Όταν ήμουν μαθήτρια η γενικότερη κουλτούρα στην εκπαίδευση ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε σήμερα. Η στόχευση ήταν το πανεπιστήμιο και μετά η επαγγελματική αποκατάσταση, κυρίως στον δημόσιο και τον τραπεζικό τομέα. Το δημιουργικό και ανήσυχο πνεύμα μου λοιπόν είχε ως αποτέλεσμα να είμαι μέτρια μαθήτρια, χωρίς να μου δίνεται η δυνατότητα να διοχετεύσω την ενεργητικότητά μου σε άλλους τομείς. Αυτό όμως που οφείλω στο Αρσάκειο είναι η επαφή μου με τη γλώσσα. Είναι ένα σχολείο στο οποίο έμαθα καλά Ελληνικά, έμαθα να αγαπώ τη λογοτεχνία, το θέατρο, διότι υπήρχαν καθηγητές που μας ενθάρρυναν να ασχοληθούμε με τη δραματική τέχνη.

Σήμερα, τα Σχολεία μας, πιστεύοντας στην παιδευτική αξία της τέχνης, έχουν καθιερώσει εδώ και 15 χρόνια ετήσιους Αγώνες Λόγου και Τέχνης για τους μαθητές τους που θέλουν να εκφραστούν μέσω της ποίησης, της λογοτεχνίας, της μουσικής, των εικαστικών ή με ταινία μικρού μήκους. Εσείς πώς βρήκατε διέξοδο τελικά στις ανησυχίες σας;

Είχα την τύχη από πολύ μικρή, πριν ακόμα πάω στην Α΄ δημοτικού, να ταξιδεύω με τους γονείς μου με αυτοκίνητο σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όπου επισκεπτόμασταν πολλά μουσεία, μνημεία, πολιτιστικούς χώρους. Παρακολουθούσα τις ξεναγήσεις με πολύ ενδιαφέρον, αν και μικρή, κρατούσα σημειώσεις, δεν παραπονιόμουν και δεν κουραζόμουν.

Μάλλον είχα μια φυσική/εγγενή κλίση, αγάπη για την τέχνη, η οποία καλλιεργήθηκε μέσα από τα ταξίδια με τους γονείς μου στην παιδική μου ηλικία και την οποία ανακάλυψα και ανέπτυξα πολύ αργότερα μέσα από τις σπουδές μου.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη μας επίσκεψη στη Ρώμη. Έχουμε επισκεφθεί τον ναό του San Pietro in Vincoli, στον οποίο βρίσκεται ένα από τα αριστουργήματα του Μιχαήλ Άγγελου, το άγαλμα του Μωυσή. Ο μπαμπάς μου, συγκλονισμένος ο ίδιος από το έργο αλλά χωρίς κάποια ιδιαίτερη γνώση για την τέχνη, να μου δείχνει και να με προτρέπει να παρατηρήσω όλες τις ανατομικές λεπτομέρειες του γλυπτού, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο το είχε δημιουργήσει ο καλλιτέχνης. Ο ενθουσιασμός, η συγκίνηση στη χροιά της φωνής του και τα λόγια του αντηχούν ακόμη στα αφτιά μου.

Έχει ενδιαφέρον η περιγραφή για τον πατέρα σας. Είναι προϊόν αυτομόρφωσης ή αυθόρμητης εκδήλωσης θαυμασμού;

Του άρεσε πάρα πολύ να ταξιδεύει, να ερχόμαστε σε επαφή με νέους κόσμους, νοοτροπίες, εμπειρίες. Αυτή ήταν η μεγάλη αγάπη του, να ανακαλύπτει τον κόσμο, να ανοίγει ορίζοντες για τον ίδιο, αλλά κυρίως για εμένα και την αδελφή μου. Δεν ταξιδεύαμε με την ευκολία που ταξιδεύουμε σήμερα. Ταξιδεύαμε οδικώς, με αυστηρά περιορισμένο συνάλλαγμα, κάναμε οικονομία στο φαγητό για να επισκεφθούμε μουσεία, μνημεία, αξιοθέατα. Όταν ήμουν 10 χρονών ταξιδέψαμε στο Παρίσι, όπου επισκέφθηκα το Μουσείο του Λούβρου. Ανοίγει η πόρτα του μουσείου και στις σκάλες απέναντι η Νίκη της Σαμοθράκης, έτοιμη να πετάξει και το υπόγειο του μουσείου γεμάτο με γλυπτά από τη σχολή του Πραξιτέλη. Την επόμενη χρονιά ταξιδέψαμε στη Γερμανία και επισκεφθήκαμε το στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου. Μπορώ να σας περιγράψω τα πάντα από τη στιγμή που περάσαμε την είσοδο του στρατοπέδου μέχρι που φύγαμε, τι χρώμα είχε ο ουρανός, τη θερμοκρασία, τους ήχους, τη μυρωδιά, τα λόγια των ανθρώπων γραμμένα στις λεζάντες του μουσείου και τη φωνή της μητέρας μου να μας εξηγεί και να μοιράζεται μαζί μας προσωπικές της εμπειρίες από την Κατοχή.

Έχετε την αίσθηση ότι καταλαβαίνατε κάτι σε εκείνη την ηλικία ή ήταν απλώς εικόνες μπροστά στα μάτια σας;

Δεν ήταν απλές εικόνες, ήταν δέος, έντονος θαυμασμός! Ακόμα και σήμερα με συγκινεί το πώς άνθρωποι δημιούργησαν αυτά τα έργα! Χαρακτηριστικά ο Στέφαν Τσβάιχ στο βιβλίο του Το Μυστικό της Καλλιτεχνικής Δημιουργίας αναφέρει : «Απ’ όλα τα μυστήρια του κόσμου, η δημιουργία ήταν πάντα το πλέον μυστηριώδες… Όμως η έκπληξή μας είναι ακόμη μεγαλύτερη και συνοδεύεται από σεβασμό και φόβο σχεδόν ιερό, θα έλεγα, όταν αυτό το καινούργιο, που εμφανίστηκε τόσο ξαφνικά, δεν είναι διόλου εφήμερο, δεν πεθαίνει όπως το ανθρώπινο ον, δεν μαραίνεται όπως το λουλούδι, αλλά αυτό που γεννιέται σήμερα παραμένει αιώνιο, όπως ο ουρανός, όπως η γη, η θάλασσα, ο ήλιος, το φεγγάρι και τα αστέρια, αυτά που δεν αποτελούν έργα του ανθρώπου αλλά του θεού. Το θαύμα αυτό, να γεννιέται κάτι από το τίποτε κι ωστόσο ν’ αψηφά το χρόνο, μπορούμε πολλές φορές να το αντιληφθούμε σε ένα συγκεκριμένο πεδίο, αυτό της τέχνης».

Να υποθέσω λοιπόν ότι η εγγενής αυτή κλίση σας για την τέχνη σάς έστρεψε και σε ανάλογες σπουδές;

Αν και δεν την ανακάλυψα νωρίς, ευτυχώς την ανακάλυψα! Σπούδασα Ιστορία της Τέχνης και Εικαστικά, το μεταπτυχιακό μου είναι Τέχνες στην Εκπαίδευση (Μ.Ed). Ως εικαστική εκπαιδευτικός πιστεύω στην ισότητα, τη δικαιοσύνη και την κοινωνική συμπερίληψη. Μότο μου είναι: «Η Τέχνη είναι για όλους» και αυτό προσπαθώ αέναα μέσα από τη δουλειά μου.

Πώς δουλεύετε με τα παιδιά ως εικαστική εκπαιδευτικός λοιπόν;

Μέσα από τα εργαστήρια που σχεδιάζω και υλοποιώ προσπαθώ τα παιδιά όχι μόνο να έρθουν σε επαφή και να γνωρίσουν τις εικαστικές τέχνες, αλλά να εξασκηθούν στην παρατήρηση, την υπομονή, την επιμονή, την αποδοχή και μεταμόρφωση ενός ‘λάθους’. Να αναπτύξουν τη φαντασία τους, τη δημιουργικότητά τους, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, τις ιδέες τους, τις απόψεις τους, τη γνώμη τους –χωρίς να ντρέπονται– σε ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον. Να ανακαλύψουν τη δική τους φωνή έκφρασης αναπτύσσοντας συγχρόνως δεξιότητες σημαντικές τόσο για τη σχολική όσο και για την ενήλικη ζωή τους αργότερα.

Από τα άρθρα στον Τύπο που είναι αφιερωμένα στη δουλεία σας διαβάσαμε και για την εφαρμογή της μεθόδου της ενσυνειδητότητας (mindfulness) στην τέχνη. Μιλήστε μας λίγο για αυτό.

Η ενσυνειδητότητα, επίγνωση ή mindfulness, είναι ως έννοια το αντίθετο της α-συνειδητότητας. Σύμφωνα με τον Dr. Jon Kabat-Zinn, πρωτοπόρο εφαρμογής της ενσυνειδητότητας στον χώρο της υγείας, η ενσυνειδητότητα (mindfulness) ορίζεται ως «το να ‘μάθω’ να είμαι εξ ολοκλήρου συνειδητά στο παρόν, με αγάπη, χωρίς καμία κριτική». Μερικές από τις δεξιότητες που μπορούμε να αναπτύξουμε και να ενδυναμώσουμε μέσω της πρακτικής της ενσυνειδητότητας είναι η εστίαση, η παρατήρηση, η παρατήρηση με περιέργεια (χωρίς κριτική), ο έλεγχος συναισθημάτων, η βελτίωση και διαχείριση του στρες κ.λπ. Η εξάσκηση της ενσυνειδητότητας μπορεί να επιφέρει βελτιώσεις στη σωματική, πνευματική και ψυχική μας υγεία. Υπάρχουν πολλές τεχνικές και ‘εργαλεία’ για να εξασκηθούμε στην ενσυνειδητότητα, η τέχνη είναι ένα από αυτά. Για τον λόγο αυτό δημιούργησα και πραγματοποιώ το εργαστήριο Τέχνη και Ενσυνειδητότητα από το 2017. Το εργαστήριο έχει ήδη υλοποιηθεί στην Παιδική Βιβλιοθήκη Δήμου Χαλανδρίου, στο Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης, στο Μουσείο Γουναρόπουλου, στο Ιστορικό Αρχείο – Μουσείο Ύδρας και από τον Οκτώβριο του 2023 στο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή με τίτλο: «Mindfulness στο Μουσείο». Επίσης το έχω παρουσιάσει σε συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό και στο φεστιβάλ ψυχικής υγείας ΑRT4MORE.

Πώς η τέχνη γίνεται εργαλείο για ενσυνειδητότητα;

Σύμφωνα με το μότο μου «η Τέχνη είναι για όλους», το εργαστήριο Τέχνη και Ενσυνειδητότητα έχει σκοπό η τέχνη να γίνει ‘εργαλείο’ να εξασκηθούμε στην ενσυνειδητότητα, αλλά και μέσω της πρακτικής σε αυτή να μπορούμε να εκφραστούμε εικαστικά. Μέσω των τεχνικών που χρησιμοποιώ ενθαρρύνω τον θεατή (παιδί, ενήλικα) να αντλήσει πληροφορίες από αυτά που βλέπει –και όχι από αυτά που ήδη ξέρει–, να γίνει ενεργός, συνειδητός θεατής. Με αυτό τον τρόπο ΟΛΟΙ μπορούν να καταλάβουν ένα έργο τέχνης, αντικείμενο κ.λπ. Και το αντίθετο, η εξάσκηση στην ενσυνειδητότητα μας βοηθάει να παρατηρήσουμε, να εξερευνήσουμε τον κόσμο γύρω μας και ΟΛΟΙ να γίνουμε δημιουργικοί. Παράλληλα επωφελούμαστε από τα οφέλη της ενσυνειδητότητας.

Αυτό σημαίνει ότι διευρύνονται οι δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει σήμερα ένα μουσείο;

Ακριβώς. Τα σημερινά μουσεία δεν είναι για τους λίγους, δεν μοιάζουν πια σαν τις τραπεζαρίες και τα σαλόνια που είχαμε κάποτε στα σπίτια μας και οι γιαγιάδες, οι μαμάδες μας τα είχαν κλειστά και τα άνοιγαν μόνο στις γιορτές, σε ειδικές περιστάσεις. Η προσβασιμότητα των μουσείων σε όλους τους ανθρώπους θεωρείται πια βασική αρχή, συνιστά μια αναγκαιότητα με στόχο την εξυπηρέτηση του κοινού. Θεωρείται πλέον πρόκληση για τους ειδικούς των μουσείων να κατορθώσουν να περιλάβουν όλες τις κοινωνικές ομάδες στον εκθεσιακό χώρο και να τους εξασφαλίσουν μια ψυχαγωγική εμπειρία, καθώς αυτό αποτελεί στόχο των σύγχρονων μουσείων. Παράλληλα τα Μουσεία αποκτούν και έναν ρόλο, αυτόν της συμβολής στην ανάπτυξη της κοινωνίας.

Υπάρχει και άλλος ένας τομέας των δραστηριοτήτων σας που είναι παρεμφερής με μια προσπάθεια του Αρσακείου Δημοτικού Θεσσαλονίκης: Έχετε κάνει αυτή την αξιέπαινη προσπάθεια με τον μαθητή στους Αρκιούς. Έτσι και το Σχολείο μας έχει υιοθετήσει το σχολείο της ακριτικής αυτής περιοχής και προσφέρει δωρεάν μαθήματα, μέσω του ψηφιακού σχολείου e-arsakeio, τα οποία παρακολουθεί ο μαθητής από τους Αρκιούς διαδικτυακά μαζί με τα παιδιά του Αρσακείου Θεσσαλονίκης.

Ναι! Το 2019 δημιούργησα και υλοποιώ εθελοντικά το project Εικαστικά διαδικτυακά εργαστήρια σε σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που εδρεύουν σε απομακρυσμένες περιοχές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας. Σκοπός της δράσης αυτής είναι να δοθεί η δυνατότητα σε μαθήτριες/μαθητές οι οποίοι φοιτούν σε δημοτικά σχολεία απομακρυσμένα από τα αστικά κέντρα, ακριτικά/παραμεθόρια, μονοθέσια ή ολιγοθέσια, στα οποία δεν δικαιολογείται η πρόσληψη εικαστικού εκπαιδευτικού ούτε τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να επισκεφθούν μουσεία, γκαλερί ή να συμμετέχουν σε εικαστικά εργαστήρια, να γνωρίσουν, να μάθουν και να ασχοληθούν με τις εικαστικές τέχνες. Αρχικά απευθύνθηκα σε εταιρείες και οργανισμούς για υποστήριξη του project, χωρίς όμως ανταπόκριση. Για να είμαι όμως συνεπής με αυτά που πιστεύω ως εικαστική εκπαιδευτικός και επειδή δεν διανοούμαι με όλα τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε να υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν έρθει σε επαφή με τις εικαστικές τέχνες, ξεκίνησα την έρευνα και την προσπάθεια μόνη μου. Βρήκα ότι το Δημοτικό Σχολείο Αρκιών ήταν ανοιχτό σε δράσεις, η εκπαιδευτικός του σχολείου πρόθυμη να συνεργαστεί, με μεγάλη διάθεση να ανοίξει ορίζοντες στον μαθητή της. Ξεκινήσαμε τα διαδικτυακά εικαστικά εργαστήρια με τον μοναδικό μαθητή του σχολείου, που φοιτούσε εκείνη τη σχολική χρονιά 2019-2020 στην Ε’ δημοτικού, τα οποία συνεχίστηκαν και την επόμενη σχολική χρονιά 2020-2021. Στο Δημοτικό Σχολείο Αρκιών πραγματοποίησα τη δράση και το 2022-2023 με τον νέο μοναδικό μαθητή του σχολείου.

Σε ποια άλλα σχολεία προσφέρετε εθελοντικά εργαστήρια τέχνης;

Το project από το 2019 μέχρι σήμερα έχει υλοποιηθεί σε οκτώ δημοτικά σχολεία: στους Αρκιούς (3 χρόνια), στην Ερεικούσσα, στο Μαθράκι, στην Τέλενδο, στο Διαφάνι Καρπάθου, στη Θύμαινα Κορσέων, και τη φετινή σχολική χρονιά 2023 -2024 στο Δημοτικό Σχολείο Αγαθονησίου και Ψαρών.

Εικαστικά διαδικτυακά εργαστήρια σε σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που εδρεύουν σε απομακρυσμένες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, 2019 – σήμερα

Ποια είναι η εμπειρία σας, η προσωπική σας αίσθηση, από αυτές τις δράσεις;

Παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζω, κατά τη διάρκεια των εικαστικών εργαστηρίων επιτελούνται «θαύματα». Παιδί το οποίο δεν μιλούσε ελληνικά (πρώτη χρονιά σε ελληνικό σχολείο), δεν μπορούσε, δίσταζε  να επικοινωνήσει και να μιλήσει για αυτά που έβλεπε στο έργο τέχνης μέσα από τα εργαστήρια εμπλούτισε το   λεξιλόγιό του και με εμπιστοσύνη πλέον στον εαυτό του εξέφραζε τις απόψεις, τις ιδέες του. Ένας άλλος μαθητής στην αρχή της σχολικής χρονιάς δεν μπορούσε να κρατήσει το μολύβι, δεν θα πιστεύετε τι έργα έχει δημιουργήσει. Καθένα από τα παιδιά έχει εξέλιξη στις γνωστικές, ψυχικές και κοινωνικές δεξιότητες του.

Περιμένουν με χαρά κάθε εβδομάδα να συνδεθούμε, να πούμε τα νέα μας, να ‘μπει’ ένας άλλος άνθρωπος στην τάξη τους εκτός από τη δασκάλα τους. Για να μου κάνουν πρωταπριλιάτικα αστεία, να μου τραγουδούν για τα γενέθλια μου, ε! νομίζω ότι κάτι παραπάνω από απλή γνώση προσφέρω σε αυτά τα παιδιά. Εκτός από τα παιδιά, η θερμή ανταπόκριση και η ουσιαστική συνεργασία με τις/τους εκπαιδευτικούς  μου δίνουν τη δύναμη να συνεχίσω τη δράση μου γιατί, όπως αναφέρει η Laura Chapman (1993), «Η καλλιτεχνική αγωγή πρέπει να αναγνωρισθεί ως ουσιαστικό μάθημα στο σχολικό πρόγραμμα και όχι ως εκπαιδευτική διακόσμηση. Η καλλιτεχνική αγωγή πρέπει να καλλιεργήσει μια περιεκτικότερη κατανόηση της σημασίας της τέχνης στη ζωή των παιδιών. Δεν συνιστά καλλιτεχνική εκπαίδευση το να χορηγήσουμε απλώς υλικά για τέχνη στα παιδιά ώστε να τα απασχολήσουμε μια βροχερή ημέρα, ούτε το να ανακαλύψουμε και να εκπαιδεύσουμε τα λίγα εκείνα παιδιά που φαίνονται να είναι καλλιτεχνικά προικισμένα».

Εμείς έχουμε Σχολεία στην Ήπειρο και στα Τίρανα της Αλβανίας.

Το γνωρίζω και θα είναι μεγάλη μου χαρά να μου δώσετε την ευκαιρία να σας παρουσιάσω το project μου ώστε, αν επιθυμείτε και μπορείτε να με βοηθήσετε, να γίνει γνωστό με σκοπό να υλοποιηθεί σε δημοτικά σχολεία της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Η τέχνη, εκτός από τον τρόπο που την προσεγγίζετε εσείς, έχει και ένα κομμάτι εμπορικό. Υπάρχει το λεγόμενο χρηματιστήριο της τέχνης, με υπέρογκα ποσά πώλησης πινάκων, με ληστείες μουσείων με αντάλλαγμα σε λύτρα, με την αρχαιοκαπηλία, τις ιδιωτικές συλλογές κτλ. Πώς συνδυάζονται αυτές οι δύο όψεις της τέχνης;

Δύο όψεις δεν υπάρχουν μόνο στην τέχνη αλλά σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Ας ευχηθούμε ότι όλο και περισσότερα έργα τέχνης, αντί να αποτελούν διακοσμητικά αντικείμενα ή μέσο εμπορικού/οικονομικού κέρδους, να εκτίθενται σε πολλούς και διαφορετικούς χώρους όπου το ευρύ κοινό έχει πρόσβαση. Οι καλλιτέχνες δημιουργούν για να επικοινωνήσουν μηνύματα, ιδέες, ιστορίες, συναισθήματα σε όλους τους ανθρώπους και όχι μόνο σε λίγους.

Σας ευχαριστούμε θερμά για τη συνομιλία μας.

Και εγώ σας ευχαριστώ για τη δυνατότητα που μου δώσατε να επικοινωνήσω το έργο μου.